ਮਸੰਦ ਪੂਰਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਬਚਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਘਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਬੰਦ ਕਰ ਲਏ ਤੇ ਮਰਾਸੀ ਮੇਹਰੂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢੀ । ਉਹ ਵੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ । ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਆ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਣਖ ਤੇ ਧਰਮ ਮਿਲ ਕੇ ਜਾਗੇ । ਉਹ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣਨ ਲੱਗੀ । ਕ੍ਰੋਧ ਦਾ ਕਾਂਬਾ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਕੇ ਸਦਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਦਾ ਬੂਹਾ ਮਾਰਦੀ ਹੋਈ ਉਪਰ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਲੱਕੜਾਂ ਪਾੜਨ ਵਾਲਾ ਕੁਹਾੜਾ ਕੋਲ ਰੱਖ ਲਿਆ , “ ਜੋ ਆਏਗਾ , ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਪਾੜ ਦਿਆਂਗੀ । ” ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਪੂਰਨ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਘਬਰਾ ਗਈ , ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦੇਣਗੇ । ” ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਬਾਬਤ ਸੋਚਿਆ । “ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋਇਆ …. ਐਸਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ । ” ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ । “ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਤੋ ਛੁਡਾ ? ” ਉਹ ਦੀ ਆਤਮਾ ਬੋਲੀ । “ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦੀ – ਐਨੀ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ , ਵੈਰੀ ਮੇਰੇ ਧਰਮ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹਨ — ਮੈਂ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੀ । ” । ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨਾਲ ਹੀ ਝੇੜੇ ਕਰਦੀ ਰਹੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਯਾਦ ਆਏ । ਇਕ ਔਰਤ ਜੇ ਪਤੀ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਛੱਡ ਵੀ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਸਕਦੀ । ਮਮਤਾ ਇਕ ਵਲਵਲਾ ਬਣ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । “ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ! ” ਉਸ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਸਨ । ਇਕ ਕੁੜੀ ਤੇ ਇਕ ਮੁੰਡਾ । ਦੋਵੇਂ ਸੱਤ ਤੇ ਨੌਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਛੱਡ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਥਾਂ ਆਈ , ਫਿਰ ਵੀ ਦਿਲ ਧੜਕਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਗਲੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਆ ਗਈ । ਉਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ । ਹੇਠਾਂ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਦੇ ਸਾਰ ਇਕ ਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ , ਕਿਉਂਕਿ ਗਲੀ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਹੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਨ । ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ….. ਉਹ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਸਨ । ਨੰਗੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਚੇਤੇ ਆਇਆ , ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਮੁੜ ਯਾਦ ਆਏ ਬੱਚੇ । “ ਜੇ ਦੁਸ਼ਟਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਤਾਂ ਕੀ ਬਣੇਗਾ ? ” “ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ । ” ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ । ਉਸ ਨੇ ਗਲੀ ਵਿਚ ਮੁੜ ਝਾਤ ਮਾਰੀ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੁਗ਼ਲ ਪਠਾਣ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਏ ਸੀ ਤੇ ਬੁੱਢੇ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਤੱਕਿਆ । ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪੈਰ ਪੁੱਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਰੁਕ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ । “ ਚਾਚਾ ਜੀ ! ” ਦੁਰਗੀ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ । ਆਏ । ਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਉਪਰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਦੁਰਗੀ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਈ । ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵਾੜ ਕੇ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । “ ਬੇਟੀ ! ” ਸ਼ੰਕਰ ਬੋਲਿਆ । “ ਦੱਸੋ ! ” ਦੁਰਗੀ ਨੇ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ । “ ਮੈਂ ਪੂਰਨ ਕੋਲੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ । ” “ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ? ” “ ਹਾਲ ਕੁਝ ਨਾ ਪੁੱਛੋ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ ਪਰ ” ਪਰ ਕੀ “ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ , ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ । “ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸੀ । ” ‘ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ।…
” “ ਫਿਰ ? ” “ ਰੁਪਿਆ ਮੰਗਦੇ ਹਨ , ਜੱਲਾਦ । ” “ ਕਿੰਨਾ ? ” “ ਹਜ਼ਾਰ — ਚਾਂਦੀ ਦਾ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ । ” “ ਕੌਣ ਲਵੇਗਾ ? ” “ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਰਾਖੇ । “ ਦਿਲਾਵਰ ਖ਼ਾਨ ? ‘ ‘ “ ਉਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ” —ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ । “ ਪਰ ਜਦੋਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਬਦਲਾ ਲਵੇਗਾ । ” “ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰਨ ਨੂੰ ਛੁਡਾਈਏ ।“ਦਸੋ ? ” “ ਰੁਪਿਆ ਦਿਉ । ” “ ਕਿੰਨਾ ? ” ‘ ਹਜ਼ਾਰ ….. ਹੁਣੇ ਆ ਜਾਏਗਾ , ਫਿਰ ਕਿਧਰੇ ਨੱਸ ਜਾਣਾ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲਈ । ” ਸ਼ੰਕਰ ਉੱਤੇ ਦੁਰਗੀ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦਾ ਚਾਚਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸੀ । “ ਠਹਿਰੋ ! ” ਆਖ ਕੇ ਦੁਰਗੀ ਅੰਦਰ ਗਈ । ਉਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈ ਦੀ ਥੈਲੀ ਲਿਆ ਕੇ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਖਿਆ , “ ਚਾਚਾ ਜੀ । ਉਹ ਆ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣ । ਜੇ ਹੋਰ ਰੁਪੈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਈ ਤਾਂ ਲੈ ਜਾਣਾ । “ ਤੂੰ ਇਕੱਲੀ ਹੈਂ ? ” ‘ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਾਂ ….. ਮੈਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ ਨਹੀਂ ਤੇ …..। ’ ’ ਸ਼ੰਕਰ ਚੱਲ ਪਿਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ । ਪੂਰਨ ਮਸੰਦ ਨੂੰ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਪੁੱਜਦਿਆਂ ਹੀ — ਕੁਝ ਗਿਆਨ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤਦੀ ਹੈ । ਗੱਦਾਰ ਤੇ ਅਧਰਮੀ ਪਾਪੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਬੰਦੀਖ਼ਾਨਾ ਗੰਦਾ ਸੀ । ਹਨੇਰਾ , ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਕੀ ਕੁਝ ਅੰਦਰ ਸੀ । ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਕੱਟਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨੇ ਰੋਣਾ ਤੇ ਚੀਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਬੰਦਾ ਆਇਆ । ਉਸ ਨੇ ਉੱਚੀ ਕਿਹਾ , “ ਕਿਉਂ ਰੋਂਦਾ ਹੈਂ ? ” “ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਲੈਣਾ ਹੈ ਲੈ ਲਉ । ” “ ਰੁਪਿਆ । ” “ ਦੇਵਾਂਗਾ ….. ਬੋਲੋ ਜਿੰਨਾ ਲੈਣਾ ਹੈ । ” ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ । “ ਹਜ਼ਾਰ ….. ! ” ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਉਹ ਜੈਸਾ ਬੰਦਾ ਸੀ , ਵੈਸੀ “ ਜਾਹ , ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਸੱਦ ਕੇ ਲਿਆ ? ‘ ‘ ਪੂਰਨ ਨੇ ਚਾਚੇ ਸ਼ੰਕਰ ਦਾ ਪਤਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਦ ਲਿਆਇਆ ਤੇ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਨੇ ਆਖਿਆ “ ਚਾਚਾ ! ਘਰ ਜਾਹ ਤੇ ਦੁਰਗੀ ਕੋਲੋਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ ਲਿਆ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਹ । .. …… .ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਤੰਗ ਹਾਂ । ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ । ” ਸ਼ੰਕਰ ਘਰ ਨੂੰ ਆ ਗਿਆ । ਰੁਪਿਆ ਲੈ ਕੇ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨੇ ਦੇ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਰੁਪਿਆ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸ ਨੇ ਕੁੰਜੀ ਲਾ ਕੇ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ । ਪੂਰਨ ਬਾਹਰ ਆਇਆ । ਉਸ ਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਮੌਤ ਦੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡਿੱਗਾ ਸੀ — ਪਰ ਜਾਨ ਬਚ ਗਈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪੂਰਨ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨਿਓਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ । ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚਾਚਾ ਸ਼ੰਕਰ ਵੀ ਘਰ ਵੱਲ ਮੁੜ ਆਇਆ । ਪੂਰਨ ਜਦੋਂ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮਹਾਰਾਜ ਯਾਦ ਆਏ । ਉਸ ਨੇ ਬੰਦੀਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਬੜਾ ਪਛਤਾਵਾ ਕੀਤਾ । ਪਛਤਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਆ ਗਿਆ ।
( ਚਲਦਾ )

धनासरी महला ५ ॥ जिस का तनु मनु धनु सभु तिस का सोई सुघड़ु सुजानी ॥ तिन ही सुणिआ दुखु सुखु मेरा तउ बिधि नीकी खटानी ॥१॥ जीअ की एकै ही पहि मानी ॥ अवरि जतन करि रहे बहुतेरे तिन तिलु नही कीमति जानी ॥ रहाउ ॥ अम्रित नामु निरमोलकु हीरा गुरि दीनो मंतानी ॥ डिगै न डोलै द्रिड़ु करि रहिओ पूरन होइ त्रिपतानी ॥२॥ ओइ जु बीच हम तुम कछु होते तिन की बात बिलानी ॥ अलंकार मिलि थैली होई है ता ते कनिक वखानी ॥३॥ प्रगटिओ जोति सहज सुख सोभा बाजे अनहत बानी ॥ कहु नानक निहचल घरु बाधिओ गुरि कीओ बंधानी ॥४॥५॥

अर्थ: हे भाई! जिस प्रभू का दिया हुआ यह शरीर और मन है, यह सारा धन-पदार्थ भी उसी का दिया हुआ है, वही सुशील और स्याना है। हम जीवों का दुःख सुख (सदा) उस परमात्मा ने ही सुना है, (जब वह हमारी अरदास-अरजोई सुनता है) तभी (हमारी) हालत अच्छी बन जाती है ॥१॥ हे भाई! जिंद की (अरदास) एक परमात्मा के पास ही मानी जाती है। (परमात्मा के सहारे के बिना लोग) अन्य बहुत यत्न कर के थक जाते हैं, उन यत्नों का मुल्य एक तिल जितना भी नहीं समझा जाता ॥ रहाउ ॥ हे भाई! परमात्मा का नाम आतमिक जीवन देने वाला है, नाम एक ऐसा हीरा है जो किसी मूल्य से नहीं मिल सकता। गुरू ने यह नाम मन्त्र (जिस मनुष्य को) दे दिया, वह मनुष्य (विकारों में) गिरता नहीं, डोलता नहीं, वह मनुष्य पक्के इरादे वाला बन जाता है, वह मुकम्मल तौर पर (माया की तरफ से) संतोखी रहता है ॥२॥ (हे भाई! जिस मनुष्य को गुरू पासों नाम-हीरा मिल जाता है, उस के अंदरों) उन्हा मेर-तेर वाले सभी वितकरों की बात मुक जाती है जो जगत में बड़े पर्बल हैं। (उस मनुष्य को हर तरफ परमात्मा ही इस तरह दिखता है, जैसे) अनेकों गहनें मिल कर (गाले जा कर) रैणी बन जाती है, और, उस ढेली से वह सोना ही कहलाती है ॥३॥ (हे भाई! जिस मनुष्य के अंदर गुरू की कृपा से) परमात्मा की ज्योत का प्रकाश हो जाता है, उस के अंदर आतमिक अडोलता के आनंद पैदा हो जाते हैं, उस को हर जगह शोभा मिलती है, उस के हिरदे में सिफत-सलाह की बाणी के (मानों) एक-रस वाजे वजते रहते हैं। नानक जी कहते हैं – गुरू ने जिस मनुष्य के लिए यह प्रबंध कर दिया, वह मनुष्य सदा के लिए प्रभू-चरनों में टिकाणा प्राप्त कर लेता है ॥४॥५॥

ਅੰਗ : 671

ਧਨਾਸਰੀ ਮਹਲਾ ੫ ॥ ਜਿਸ ਕਾ ਤਨੁ ਮਨੁ ਧਨੁ ਸਭੁ ਤਿਸ ਕਾ ਸੋਈ ਸੁਘੜੁ ਸੁਜਾਨੀ ॥ ਤਿਨ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਮੇਰਾ ਤਉ ਬਿਧਿ ਨੀਕੀ ਖਟਾਨੀ ॥੧॥ ਜੀਅ ਕੀ ਏਕੈ ਹੀ ਪਹਿ ਮਾਨੀ ॥ ਅਵਰਿ ਜਤਨ ਕਰਿ ਰਹੇ ਬਹੁਤੇਰੇ ਤਿਨ ਤਿਲੁ ਨਹੀ ਕੀਮਤਿ ਜਾਨੀ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਨਿਰਮੋਲਕੁ ਹੀਰਾ ਗੁਰਿ ਦੀਨੋ ਮੰਤਾਨੀ ॥ ਡਿਗੈ ਨ ਡੋਲੈ ਦ੍ਰਿੜੁ ਕਰਿ ਰਹਿਓ ਪੂਰਨ ਹੋਇ ਤ੍ਰਿਪਤਾਨੀ ॥੨॥ ਓਇ ਜੁ ਬੀਚ ਹਮ ਤੁਮ ਕਛੁ ਹੋਤੇ ਤਿਨ ਕੀ ਬਾਤ ਬਿਲਾਨੀ ॥ ਅਲੰਕਾਰ ਮਿਲਿ ਥੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾ ਤੇ ਕਨਿਕ ਵਖਾਨੀ ॥੩॥ ਪ੍ਰਗਟਿਓ ਜੋਤਿ ਸਹਜ ਸੁਖ ਸੋਭਾ ਬਾਜੇ ਅਨਹਤ ਬਾਨੀ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਨਿਹਚਲ ਘਰੁ ਬਾਧਿਓ ਗੁਰਿ ਕੀਓ ਬੰਧਾਨੀ ॥੪॥੫॥

ਅਰਥ: ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਇਹ ਸਰੀਰ ਤੇ ਮਨ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਰਾ ਧਨ-ਪਦਾਰਥ ਭੀ ਉਸੇ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹੀ ਸੁਚੱਜਾ ਹੈ ਤੇ ਸਿਆਣਾ ਹੈ। ਅਸਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸੁਖ (ਸਦਾ) ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਹੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ, (ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਅਰਦਾਸ-ਅਰਜ਼ੋਈ ਸੁਣਦਾ ਹੈ) ਤਦੋਂ (ਸਾਡੀ) ਹਾਲਤ ਚੰਗੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ॥੧॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿੰਦ ਦੀ (ਅਰਦਾਸ) ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਆਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਲੋਕ) ਹੋਰ ਬਥੇਰੇ ਜਤਨ ਕਰ ਕੇ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਜਤਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਇਕ ਤਿਲ ਜਿਤਨਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ॥ ਰਹਾਉ ॥ ਹੇ ਭਾਈ! ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਨਾਮ ਇਕ ਐਸਾ ਹੀਰਾ ਹੈ ਜੇਹੜਾ ਕਿਸੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਇਹ ਨਾਮ-ਮੰਤਰ (ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ) ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ) ਡਿੱਗਦਾ ਨਹੀਂ, ਡੋਲਦਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਪੱਕੇ ਇਰਾਦੇ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ (ਮਾਇਆ ਵਲੋਂ) ਸੰਤੋਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ॥੨॥ (ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਨਾਮ-ਹੀਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ) ਉਹਨਾਂ ਮੇਰ-ਤੇਰ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਜਗਤ ਵਿਚ ਬੜੇ ਪ੍ਰਬਲ ਹਨ। (ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰ ਪਾਸੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਇਉਂ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ) ਅਨੇਕਾਂ ਗਹਣੇ ਮਿਲ ਕੇ (ਗਾਲੇ ਜਾ ਕੇ) ਰੈਣੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੇ, ਉਸ ਢੇਲੀ ਤੋਂ ਉਹ ਸੋਨਾ ਹੀ ਅਖਵਾਂਦੀ ਹੈ ॥੩॥ (ਹੇ ਭਾਈ! ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ) ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤਿ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਤਮਕ ਅਡੋਲਤਾ ਦੇ ਆਨੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਸੋਭਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ (ਮਾਨੋ) ਇਕ-ਰਸ ਵਾਜੇ ਵੱਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਨਕ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ – ਗੁਰੂ ਨੇ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਸਦਾ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ-ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਟਿਕਾਣਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ॥੪॥੫॥

तिलंग बाणी भगता की कबीर जी ੴ सतिगुर प्रसादि ॥ बेद कतेब इफतरा भाई दिल का फिकरु न जाइ ॥ टुकु दमु करारी जउ करहु हाजिर हजूरि खुदाइ ॥१॥ बंदे खोजु दिल हर रोज ना फिरु परेसानी माहि ॥ इह जु दुनीआ सिहरु मेला दसतगीरी नाहि ॥१॥ रहाउ ॥ दरोगु पड़ि पड़ि खुसी होइ बेखबर बादु बकाहि ॥ हकु सचु खालकु खलक मिआने सिआम मूरति नाहि ॥२॥ असमान मिह्याने‍ लहंग दरीआ गुसल करदन बूद ॥ करि फकरु दाइम लाइ चसमे जह तहा मउजूदु ॥३॥ अलाह पाकं पाक है सक करउ जे दूसर होइ ॥ कबीर करमु करीम का उहु करै जानै सोइ ॥४॥१॥

अर्थ: राग तिलंग में भगतों की बाणी; कबीर जी की। अकाल पुरख एक है और सतिगुरू की कृपा द्वारा मिलता है। हे भाई! (वाद-विवाद की खातिर) वेदों कतेबों के हवाले दे दे कर ज्यादा बातें करने से (मनुष्य के अपने) दिल का सहम दूर नहीं होता। (हे भाई!) अगर आप अपने मन को एक पल भर ही टिकाउ, तो आपको सब में ही रब वस्ता दिखेगा (किसी के विरुद्ध तर्क करने की जरुरत नहीं पड़ेगी) ॥१॥ हे भाई! (अपने ही) दिल को हर समय खोज, (बहस करने की) घबराहट में न भटक। यह जगत एक जादू सा है, एक तमाश़ा सा है, (इस में से इस व्यर्थ वाद-विवाद के द्वारा) हाथ आने वाली कोई शै नहीं ॥१॥ रहाउ ॥ बे-समझ लोग (अन-मतों की धर्म-पुस्तकों के बारे यह) पढ़ पढ़ कर (कि इन में जो लिखा है) झूठ (है), ख़ुश हो हो कर बहस करते हैं। (परन्तु वो यह नहीं जानते कि) सदा कायम रहने वाला रब सृष्टि में (भी) वस्ता है, (ना वह अलग सातवें आसमान पर बैठा है और) ना वह परमात्मा कृष्ण की मूर्ति​ है ॥२॥ (सातवें आसमान पर बैठा समझने की जगह, हे भाई!) वह प्रभू-रूप दरिया पर अंतःकरण में लहरें मार रहा है, तुझे उस में स्नान करना था। सो, उस की सदा बंदगी कर, (यह भगती का) चश्मा लगा (कर देख), वह हर जगह मौजूद है ॥३॥ रब सब से पवित्र (हस्ती) है (उस से पवित्र कोई अन्य नहीं है), इस बात पर मैं तब ही शंका करूं, अगर उस रब जैसा कोई अन्य हो। हे कबीर जी! (इस बात को) वह मनुष्य​ ही समझ सकता है जिस को वह समझने-योग्य बनाए। और, यह बख़्श़श़ उस बख़्श़श़ करने वाले के अपने हाथ है ॥४॥१॥

ਅੰਗ : 727

ਤਿਲੰਗ ਬਾਣੀ ਭਗਤਾ ਕੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਇਫਤਰਾ ਭਾਈ ਦਿਲ ਕਾ ਫਿਕਰੁ ਨ ਜਾਇ ॥ ਟੁਕੁ ਦਮੁ ਕਰਾਰੀ ਜਉ ਕਰਹੁ ਹਾਜਿਰ ਹਜੂਰਿ ਖੁਦਾਇ ॥੧॥ ਬੰਦੇ ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ ਨਾ ਫਿਰੁ ਪਰੇਸਾਨੀ ਮਾਹਿ ॥ ਇਹ ਜੁ ਦੁਨੀਆ ਸਿਹਰੁ ਮੇਲਾ ਦਸਤਗੀਰੀ ਨਾਹਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਦਰੋਗੁ ਪੜਿ ਪੜਿ ਖੁਸੀ ਹੋਇ ਬੇਖਬਰ ਬਾਦੁ ਬਕਾਹਿ ॥ ਹਕੁ ਸਚੁ ਖਾਲਕੁ ਖਲਕ ਮਿਆਨੇ ਸਿਆਮ ਮੂਰਤਿ ਨਾਹਿ ॥੨॥ ਅਸਮਾਨ ਮ੍ਹਿਾਨੇ ਲਹੰਗ ਦਰੀਆ ਗੁਸਲ ਕਰਦਨ ਬੂਦ ॥ ਕਰਿ ਫਕਰੁ ਦਾਇਮ ਲਾਇ ਚਸਮੇ ਜਹ ਤਹਾ ਮਉਜੂਦੁ ॥੩॥ ਅਲਾਹ ਪਾਕੰ ਪਾਕ ਹੈ ਸਕ ਕਰਉ ਜੇ ਦੂਸਰ ਹੋਇ ॥ ਕਬੀਰ ਕਰਮੁ ਕਰੀਮ ਕਾ ਉਹੁ ਕਰੈ ਜਾਨੈ ਸੋਇ ॥੪॥੧॥

ਅਰਥ: ਰਾਗ ਤਿਲੰਗ ਵਿੱਚ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਭਾਈ! (ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ) ਵੇਦਾਂ ਕਤੇਬਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਵਧ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ (ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ) ਦਿਲ ਦਾ ਸਹਿਮ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। (ਹੇ ਭਾਈ!) ਜੇ ਤੁਸੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪਲਕ ਭਰ ਹੀ ਟਿਕਾਓ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵੱਸਦਾ ਰੱਬ ਦਿੱਸੇਗਾ (ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਤਰਕ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਏਗੀ) ॥੧॥ ਹੇ ਭਾਈ! (ਆਪਣੇ ਹੀ) ਦਿਲ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਖੋਜ, (ਬਹਿਸ ਮੁਬਾਹਸੇ ਦੀ) ਘਬਰਾਹਟ ਵਿਚ ਨਾਹ ਭਟਕ। ਇਹ ਜਗਤ ਇਕ ਜਾਦੂ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਇਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਹੈ, (ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਵਿਅਰਥ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਰਾਹੀਂ) ਹੱਥ-ਪੱਲੇ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਸ਼ੈ ਨਹੀਂ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਬੇ-ਸਮਝ ਲੋਕ (ਅਨ-ਮਤਾਂ ਦੇ ਧਰਮ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਾਰੇ ਇਹ) ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ (ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ) ਝੂਠ (ਹੈ), ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਹੋ ਕੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। (ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ) ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਰੱਬ ਖ਼ਲਕਤ ਵਿਚ (ਭੀ) ਵੱਸਦਾ ਹੈ, (ਨਾਹ ਉਹ ਵੱਖਰਾ ਸੱਤਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ) ਨਾਹ ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹੈ ॥੨॥ (ਸਤਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸਮਝਣ ਦੇ ਥਾਂ, ਹੇ ਭਾਈ!) ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ-ਰੂਪ ਦਰਿਆ ਤੇ ਅੰਤਹਕਰਨ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਂ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੂੰ ਉਸ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸੋ, ਉਸ ਦੀ ਸਦਾ ਬੰਦਗੀ ਕਰ, (ਇਹ ਭਗਤੀ ਦੀ) ਐਨਕ ਲਾ (ਕੇ ਵੇਖ), ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ॥੩॥ ਰੱਬ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ (ਹਸਤੀ) ਹੈ (ਉਸ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੈ), ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੀ ਸ਼ੱਕ ਕਰਾਂ, ਜੇ ਉਸ ਰੱਬ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੂਜਾ ਹੋਵੇ। ਹੇ ਕਬੀਰ ਜੀ! (ਇਸ ਭੇਤ ਨੂੰ) ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝਣ-ਜੋਗ ਬਣਾਏ। ਤੇ, ਇਹ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਉਸ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਹੈ ॥੪॥੧॥